هایتاجر: ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان انگور در جهان است و در بین ۱۰ کشور اول دنیا قرار دارد، اما امروز به عنوان دومین محصول مهم کشاورزی ایران، در مسیر صادراتی موفقیت‌های آنچنانی نداشته و نتوانسته نقش مهمی را در توسعه اقتصادی و بهبود معیشت کشاورزان و باغداران ایفا کند.

این در حالیست که ایران در جایگاه نخست تولید انگور جهان ایستاده و سال ۱۳۹۷ نظام تولید انگور دره جوزان شهرستان ملایر در استان همدان با قدمتی بیش از هفت قرن، به عنوان اولین محصول کشاورزی ایران در سازمان جهانی خواروبار کشاورزی سازمان ملل متحد(فائو) به عنوان پنجاه و سومین میراث مهم کشاورزی جهان به ثبت رسید، فرصتی طلایی که باید برای جذب بازارهای جهانی و ورود به صادرات غیرنفتی از آن استفاده کرد.

طبق گزارش‌های اعلام شده از سوی جهاد کشاورزی؛ به ازای هر هکتار انگور در جهان ۱۱ تُن انگور تولید می‌شود، در حالی‌که این رقم تولید در ایران ۱۳ تُن در هر هکتار، در استان همدان ۱۹ تُن و در شهرستان ملایر ۲۳ تُن در هکتار است که یک رکورد محسوب می‌شود.

با وجود تمامی فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و توسعه زیرساخت‌های لازم برای بهره‌مندی اقتصادی از انگور، اما انگور چون یک محصول حساس و فسادپذیر است و نیاز به زنجیره سرمایی قوی (سردخانه، حمل‌ونقل یخچالی، بسته‌بندی مناسب) دارد و ضعف در زیرساخت‌های نگهداری و حمل‌ونقل، موجب افزایش ضایعات و کاهش کیفیت محصول در مسیر صادرات می‌شود، در حالی‌که امروز کشورهایی همچون چین، شیلی، ایتالیا، هند و ترکیه با سرمایه‌گذاری در فناوری بسته‌بندی و بازاریابی، سهم بیشتری از بازار جهانی را در اختیار دارند.

انگور جایگاه ثابتی در بازارهای هدف ندارد

در این میان ایران در برخی سال‌ها به دلیل نوسانات قیمت و کیفیت، نتوانسته جایگاه ثابتی در بازارهای هدف داشته باشد، برخی کشورهای پرتقاضا همچون روسیه و اروپا نیز استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای برای باقیمانده سموم و آفت‌کُش‌ها دارند که رعایت آن برای برخی باغداران ایرانی دشوار است، تحریم‌ها و موانع بانکی نیز دسترسی به بازارهای پردرآمد را محدود کرده است.

از سوی دیگر بخش عمده صادرات انگور ایران به کشورهای همسایه (عراق، افغانستان، پاکستان) است که قیمت پایین‌تری نسبت به بازارهای اروپایی یا شرق آسیا دارند، همچنین عدم برندسازی و بازاریابی حرفه‌ای موجب شده انگور ایرانی نتواند در بازارهای لوکس جایگاه مناسبی پیدا کند.

نوسانات تولید و قیمت داخلی، تغییرات آب‌وهوایی (خشکسالی، سرمازدگی) و عدم برنامه‌ریزی پایدار موجب نوسان در تولید و صادرات شده است، گاهی نیز قیمت داخلی انگور بالا می‌رود و صادرات را از نظر اقتصادی توجیه‌ناپذیر می‌کند.

طبق نظر کارشناسان؛ توسعه زنجیره سرمایی، ارتقای کیفیت و استانداردهای بین‌المللی (کاهش سموم، گواهی‌های بهداشتی)، بازاریابی هدفمند در کشورهای پردرآمد (اروپا، چین، جنوب شرق آسیا)، حمایت دولت از صادرکنندگان (تسهیلات مالی، کاهش بوروکراسی) و توسعه صنایع تبدیلی (کشمش، آب انگور، کنسانتره برای صادرات) از جمله راه‌حل‌های مهم برای توسعه صادرات انگور ایران و پیرو آن شهر جهانی انگور به شمار می‌رود و در صورت رفع این موانع، انگور می‌تواند به یکی از محصولات راهبردی صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شود.

شهر جهانی انگور؛ گذرگاه ورود به بازار صادراتی

شهرستان ملایر دارای حدود ۱۳ هزار هکتار سطح زیرکشت انگور با تولید سالانه بیش از ۳۰۵ هزار تُن انگور است که از این میزان، بیش از ۷۰ درصد آن به انواع کشمش تبدیل می‌شود و با توجه به صادرات سالانه بیش از ۲۵۰ هزار تُن کشمش از ایران به بازارهای هدف، سهم شهر جهانی انگور از این رقم بیش از ۵۰ هزار تُن است که حدود ۲۵ درصد ارزش دلاری صادرات ایران را از این محصول به خود اختصاص داده، اما هنوز سهمی در صادرات انگور ندارد.

یکی از ویژگی‌های جهان شهر ملایر فعالیت بیش از ۶۰ واحد فرآوری و بسته‌بندی کشمش است که با ظرفیت تولید بیش از ۸۰ هزار تُن، سال‌ها توانسته نام ملایر را در صف نخست صادرات استان قرار دهد و برند کشمش شهر جهانی انگور را در بیش از ۲۰ کشور دنیا صادر کنند، برندی که امروز بسیاری از رقبای کشمش برای ورود در بازارهای رقابتی، نام ملایر را روی کالاهای خود استفاده می‌کنند.

برخورداری ملایر از شبکه ریلی و جاده‌ای، وجود زیرساخت‌های تولیدی و صنعتی، ده‌ها و صدها توانمندی از دیگر مزیت‌هایی است که صنعت انگور و کشمش این شهر را در رتبه‌های بالایی در تولید و صادرات کشور قرار داده، اما جهش شتابان این صنعت نیازمند مانع‌زدایی و رفع موانع و مشکلاتی است که در حال حاضر این صنعت با آن دست و پنجه نرم می‌کند و با نگاهی مثبت به نقش و جایگاه بالای ملایر در صادرات کشمش، از این فرصت می‌توان برای صادرات صنعت انگور استفاده کرد.

پالایشگاه انگور ملایر از دیگر مزیت‌های مهم شهر جهانی است که به عنوان نخستین طرح پالایشگاهی این محصول در کشور است که عملیات اجرایی آن با حجم سرمایه‌گذاری هشت هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال در زمینی به مساحت ۲۲ هزار مترمربع آغاز شده و با هدف توسعه صادرات این محصول در دست اجرا است.

این در حالیست که توسعه صنایع تبدیلی می‌تواند ارزش افزوده قابل توجهی را برای حوزه محصولات باغی انگور به همراه داشته باشد، ضمن آنکه اشتغال‌زایی جوانان را نیز با خود بدنبال دارد و از سویی در صورت برنامه‌ریزی مناسب و بازاریابی و تولید محصول کیفی امکان صادرات و ارزآوری از این طریق نیز دور از انتظار نیست.

سرمایه‌گذار پالایشگاه انگور ملایر مهمترین خط این پروژه را خط کنسانتره بر پایه انگور و قابل ارتقا به کل میوه‌هایی دانست که در سطح استان همدان تولید می‌شود و قابلیت دارد با یک خط تولید که در کشور منحصر به فرد است، محصول مطلوب مصرف جهانی تولید کند.

این نخستین پروژه‌ای است که اگر به نتیجه برسد، به طور قطع تحول کیفی در حوزه صنایع تبدیلی باغی در استان و شهرستان رخ می‌دهد و منشاء اثر برای محصولات کشاورزی و امنیت غذایی خواهد شد.

چشم‌انداز صادرات انگور نیازمند حمایت است

عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران نیز راه‌اندازی این طرح را گامی موثر در راستای توسعه این صنعت دانست و افزود: شرایط اقلیمی این منطقه برای احداث باغ انگور بسیار مناسب است که در کنار واحدهای فرآوری کشمش می‌تواند جایگاه مهمی در صادرات پیدا کند.

«منوچهر رضایی» با بیان اینکه چشم‌انداز این حوزه نیاز به بسترهای قوی‌تر و حمایت بیشتری دارد، بیان کرد: ظرفیت‌های بالایی در صنعت انگور و کشمش ملایر وجود دارد، اما فصلی بودن محصول یکی از چالش‌های اساسی و موانع مهم در مسیر چنین فعالیت‌هایی است که باید رفع شود.

وی با اشاره به تجربیات مناطق انگورخیز همچون تاکستان و ارومیه، گفت: در حال حاضر مناسب‌ترین و پربازده‌ترین شکل صنایع تبدیلی برای انگور در ملایر، تولید کشمش است و با سرمایه اندکی برای تمام باغداران قابل انجام است و امکان نگهداری محصول برای کشاورزان، واسطه‌ها و واحدهای فرآوری فراهم می‌شود و این مزیت، فرصت فروش مستمر و پایدار را برای کشاورزان فراهم می‌کند.

رییس انجمن کشمش ملایر رفع موانع تولید و صادرات کشمش و انگور را یکی از الزامات دانست و تاکید کرد: چنین اقداماتی می‌تواند کیفیت محصول را ارتقا دهد و در نتیجه ارزش افزوده ایجاد کند و در نهایت محصول را با قیمت بهتر به بازار جهانی عرضه خواهیم کرد.

رضایی لازمه این امر را مستلزم وجود یک ارتباط منطقی، عقلایی و تجاری میان کشور ما و کشورهای خریدار دانست و ادامه داد: برای تحقق این هدف، باید موانع موجود در سیاست خارجی و تجارت بین‌المللی برداشته شود و دستگاه دیپلماسی کشور وارد عمل شود و شرایطی فراهم آورد که برای صادرات محصول، محدود به دو یا سه کشور خاص نباشیم و بتوانیم بهترین و مناسب‌ترین بازارهای جهانی را شناسایی و به آنها دسترسی پیدا کنیم.

در حال حاضر ۱۰۰ رقم انگور در کلکسیون باغ مادری ایستگاه تحقیقات انگور ملایر وجود دارد که تولید ۴۰ رقم تجاری داخلی و خارجی را در دستور کار است و به گفته رییس این ایستگاه؛ حدود ۲ هزار و ۵۰۰ مترمربع گلخانه تولید نهال در محل ایستگاه تحقیقات انگور موجود است و از مهمترین اهداف آن شناسایی و جمع‌آوری ارقام مختلف انگور دارای صفات کمی و کیفی برتر، تولید نهال انگور لیبل‌دار و شناسه‌دار و توزیع بین متقاضیان، برگزاری کلاس‌های ترویجی و آموزشی و انتقال یافته‌های علمی به متقاضیان است.

تولید ۴۰ رقم تجاری انگور در ملایر

«علیرضا براتی» در این باره اظهار کرد: در راستای سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی مبنی بر توسعه و ترویج ارقام تازه‌خوری، طی سال‌های گذشته از پردیس دانشگاه تهران هشت رقم انگور اصلاح شده داخلی جدید به ایستگاه وارد کردیم که شامل ارقام الماس، رخشا، زرین، صائب، پردیس، یاقوت کبود، سروش و عقیق است و در  کلکسیون باغ مادری ایستگاه کشت شد که از مهمترین ویژگی‌های آنها بی‌دانه زودرس، کیفیت بالا و بازارپسندی است و می‌تواند بازار خوبی را برای کشاورزان ایجاد کند.

وی با بیان اینکه ظرفیت‌های خوبی در تولید ارقام تازه‌خوری انگور در ایستگاه تحقیقات این شهرستان ایجاد شده و آینده صادرات این محصول روشن است، تولید سالانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار اصله نهال گلدانی از ارقام انگور داخلی و خارجی دارای صفات برتر کمی و کیفی برای ورود به بازارهای جهانی را از اهداف مهم این ایستگاه عنوان کرد.

رییس ایستگاه تحقیقات انگور ملایر به معرفی ۲ رقم جدید ترکمنستانی در این ایستگاه تحقیقاتی اشاره کرد و گفت: این ارقام بازار بسیار خوبی در تازه‌خوری دارند و هم اکنون بی‌دانه سفید در بهترین حالت قیمتی که دارد، کیلویی ۲۰ هزار تومان است، اما رقم ترکمنستان شماره چهار در بازار کیلویی ۴۰ هزار تومان و افولیا را تا ۷۰ هزار تومان هم در بازار می‌خرند که بی‌دانگی، زودرسی، کیفیت بالا و بازارپسندی بسیار خوبی دارند و می‌توانیم از این ارقام استفاده و بازار را قبضه کنیم.

یک باغدار ملایری نیز معتقد است: انگور نه تنها به صورت تازه‌خوری، بلکه به صورت کشمش، شیره، سرکه، آبمیوه، روغن هسته انگور و حتی محصولات آرایشی-بهداشتی قابل عرضه است و تولید مشتقات انگور باعث ایجاد زنجیره ارزش گسترده و اشتغال‌زایی می‌شود.

کمبود دانش فنی، کیفیت محصول انگور را کاهش می‌دهد

«محمد روستایی» به مرغوبیت انگور، سطح زیرکشت، اشتغالزایی مناسب و کاهش بیکاری اشاره و بیان کرد: برخی ارقام انگور به کم‌آبی مقاوم هستند و با مدیریت صحیح می‌توانند در شرایط تغییرات اقلیمی دوام بیاورند، مزیتی ویژه که می‌توان برای کشت ارقام تجاری و تازه‌خوری انگور استفاده کرد.

وی در عین حال ضعف در بازاریابی و بسته‌بندی، افزایش کیفیت و استانداردهای صادراتی، ناپایداری قیمت‌ها، ایجاد تعاونی‌های کشاورزی و حمایت دولت از خرید تضمینی برای کمک به ثبات بازار و توسعه صنایع تبدیلی و زنجیره ارزش را از جمل موانع پیش‌روی صادرات این محصول برشمرد و ادامه داد: انگور ملایر به‌ویژه در بازارهای منطقه‌ای همانند عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس طرفداران زیادی دارد و با بهبود بسته‌بندی و فرآوری، امکان صادرات به بازارهای اروپایی و آسیایی را دارد.

روستایی همچنین خاطرنشان کرد: ضعف در بازاریابی و فروش مستقیم، فرسودگی باغات و پایین بودن بهره‌وری، کمبود دانش فنی در برخی از باغداران و کاهش کیفیت محصول، ضعف در صنایع تبدیلی و نبود واحدهای فرآوری پیشرفته در منطقه موجب خام‌فروشی و کاهش سود کشاورزان شده است.

یک کارآفرین نیز معتقد است: رقابت با تولیدکنندگان داخلی و خارجی، بدون  دانش فنی روزآمد در بازارهای داخلی و جهانی دشوار خواهد بود، دانش فنی به تولیدکنندگان انگور امکان می‌دهد تا افزایش ماندگاری و ارزش افزوده محصول را به دنبال داشته باشد، به طور کلی در یک بازار رقابتی، دانش فنی فرآوری انگور نه‌تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت است تا تولیدکنندگان بتوانند در زمینه کیفیت، تنوع، قیمت و انطباق با استانداردها، از رقبا پیشی بگیرند و بدون این دانش، بقا در بازارهای داخلی و جهانی دشوار خواهد بود.

نیازمند سرمایه‌گذار در تنوع‌بخشی انگور هستیم

«محمدرضا سبزیانی» ادامه داد: تازه‌خوری انگور به اندازه‌ای برای کشاورز سودآور است که هرگونه سرمایه‌گذاری برای آن با درآمد مواجه است، بازار صادراتی امروز تشنه تازه‌خوری انگور است.

مدیر جهاد کشاورزی ملایر نیز در این باره گفت: دنبال تنوع بخشی به فرآورده های انگور  هستیم و بسترهای لازم برای ورود سرمایه‌گذاران در این حوزه مهیا است و از سرمایه‌گذارانی در این زمینه دعوت می‌کنیم که توان مالی داشته باشند و خیلی متکی به تسهیلات بانکی نباشند.

«علیرضا زنگنه» اظهار کرد: با توجه به بحران آبی، پایداری تولید و حفظ برند جهانی انگور، باید به سمت کشت گلخانه‌ای پیش برویم که هم تسلط بیشتری بر تولید داریم، هم مصرف آب خیلی کم است و هزینه‌های کشت هم پایین می‌آید و می‌توانیم برای ورود به بازارهای داخلی و خارجی نیز اقدام کنیم.

به گفته وی؛ مشاغلی که برای تنوع‌بخشی به فرآورده‌های انگور به سرمایه‌گذاران توصیه می‌کنیم، توجیه‌پذیر است، بازار دارد و زنجیره ارزش آنها نیز در ملایر وجود دارد، از طرفی توسعه صنایع تبدیلی و ایجاد تنوع در فرآوری انگور از اهداف مهم پیش‌رو است که تاکنون در ملایر به‌طور جدی این تنوع‌بخشی شکل نگرفته و نیازمند جذب سرمایه‌گذاران جدید است.

رهاورد:

توسعه صنعت انگور و محصولات وابسته به آن می‌تواند گامی مهم در جهت کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و توسعه صادرات غیرنفتی باشد و به طور قطع با برنامه‌ریزی صحیح، حمایت از کشاورزان و توسعه صادرات، این محصول ظرفیت تبدیل شدن به یک کالای استراتژیک برای تنوع بخشیدن به اقتصاد کشور را دارد